Ziya Gökalp (23 Mart 1876, Diyarbakır – 25 Ekim 1924, İstanbul), Türk yazar, toplumbilimci, şair ve siyasetçidir.
Mehmet Ziya Gökalp (23 Mart 1876 – 25 Ekim 1924), Türk sosyolog, yazar, şair ve politikacıydı. Osmanlı İmparatorluğu’nda meşrutiyeti yeniden tesis eden 1908 Jön Türk Devrimi’nden sonra, hayatının geri kalanında kullanacağı Gökalp (“göksel kahraman”) mahlasını benimsedi.
Bir sosyolog olarak Ziya Gökalp, ideolojik, kültürel ve sosyolojik tanımlayıcılar olarak İslamcılık, pan-İslamcılık ve Osmanlıcılığın olumsuzlanmasında etkili olmuştur. Sosyolog Niyazi Berkes 1936 tarihli bir yayında Gökalp’i “Türk sosyolojisinin gerçek kurucusu, çünkü o sadece bir yabancı sosyoloji çevirmeni ya da tercümanı değildi” olarak tanımlıyordu.
Gökalp’in çalışmaları, Mustafa Kemal Atatürk’ün reformlarının şekillenmesinde özellikle etkili olmuştur; Onun etkisi Kemalizmin gelişmesinde ve onun modern Türkiye Cumhuriyeti’ndeki mirasında önemli bir rol oynadı. Çağdaş Avrupa düşüncesinden, özellikle de Émile Durkheim’ın sosyolojik görüşünden etkilenen Gökalp, Osmanlıcılığı ve İslamcılığı Türk milliyetçiliği lehine reddetti.
Türk dilini ve kültürünü tüm Osmanlı vatandaşlarına tanıtarak Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkleştirilmesini savundu. Rumları, Ermenileri ve Yahudileri milli Türk devletinde yabancı bir varlık olarak gördü. Pan-Türkizm ve Turancılığı yaygınlaştıran düşüncesi, “milliyetçilik ve modernleşme kültü” olarak nitelendirilmiştir. Milliyetçi idealleri, “Türk halklarına bölgesel bir Kuzeydoğu yönelimi” olan ulusüstü bir Türk kimliği yerine, Osmanlı Türkiye’sinin yakındaki Arap komşularıyla kimliksizleştirmeyi benimsiyordu.
Mehmet Ziya, 23 Mart 1876’da Osmanlı Devleti’ne bağlı Diyarbakır’da Muhammed Tefvik Bey ve Zeliha Hanım’ın çocuğu olarak dünyaya geldi. Ailenin ikinci oğluydu. Suriye Türkmenleri olarak tanımlanan Ziya, bazı kaynaklara göre Kürt kökenlidir. Babası bir Osmanlı bürokratıydı ve Diyarbakır Salnamesinin yayınlanmasından sorumluydu. Ziya’yı kızıyla evlenirken görmekten hoşlanacak olan amcasıyla yakın bir ilişkisi vardı.
Amcası dindardı ve Ziya’nın ateist olan Abdullah Cevdet ile olan ilişkilerine karşı çıktı. Diyarbakır, 16. yüzyıla kadar Araplar ve Persler tarafından yönetilen ve yerel Türkler, Kürtler ve Ermeniler arasında “çatışan ulusal geleneklere” sahip bir “kültürel sınır”dı.
Bu kültürel ortamın, onun ulusal kimlik duygusunu şekillendirdiği sıklıkla ileri sürülmüştür; Hayatının ilerleyen zamanlarında, siyasi muhalifler onun Kürt kökenli olduğunu öne sürdüklerinde, Gökalp, ataerkil Türk ırk mirasından emin olsa da bunun önemsiz olduğunu söyledi: “Sosyolojik araştırmalarım yoluyla, milliyetin yalnızca yetiştirilme tarzına dayandığını öğrendim.”
Gökalp, materyalizmi keşfetmesinin yol açtığı varoluşsal bir krizin ardından 1895’in başlarında intihara teşebbüs etti. Doktor Cevdet, Gökalp’in Türkçü bir ideolog olduğu için daha sonra üzüleceği onu kurtardı. İlk ve orta öğrenimini Diyarbakır’da tamamladıktan sonra 1895 yılında İstanbul’a yerleşti. Orada, veterinerlik okuluna devam etti ve on ay hapis yattığı yeraltı devrimci milliyetçi siyasetine karıştı. Bu dönemde yeraltı devrimcisinin birçok şahsiyetiyle ilişkiler geliştirdi, veterinerlik eğitimini yarıda bıraktı ve yeraltı devrimci grubu İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne (İTTC) üye oldu.
O zamanlar Konstantinopolis’in devrimci akımları son derece çeşitliydi; II. Abdülhamid rejiminin sevilmeyenliği, bu zamana kadar Konstantinopolis’te çeşitli devrimci duyguları uyandırmıştı. Temmuz 1908’de Diyarbakır’da ilk İTC ofisini açtı. Eylül 1909’da Selanik’e taşındı ve 1910’da İTC Merkez Komitesi üyesi oldu. Orada edebiyat ve kültür dergisi Genç Kalemler’i kurdu. Talat Paşa Selanik’te ikamet ederken sık sık evine misafir olur ve burada siyasi tartışmalara girerdi.
Ayrıca Selanik’te bulunduğu sırada Gökalp mahlasını kullanmaya başladı ve İttihat ve Terakki içindeki gelecekteki rolü belirlenecekti. 1912’de İttihat ve Terakki gibi Konstantinopolis’e geri döndü. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katıldığı için tutuklandı ve 1919-1921 yılları arasında iki yıl süreyle Malta’ya sürgüne gönderildi.
Malta’da sürgündeyken fikirlerini yazmaya ve pekiştirmeye devam etti ve 1923’te yayınlanan Türkçülük İlkeleri’nin taslağını hazırladı. 1921 baharında Türkiye’ye döndü, ancak İstanbul Üniversitesi’ndeki kürsüsü geri verilmedi. Memleketi Diyarbakır’a yerleşti ve burada bir ortaokul ve öğretmen okulunda sosyoloji ve psikoloji dersleri verdi.
Yavaş yavaş etkili olan ve İstanbul ve Ankara’nın önde gelen günlük gazetelerinde katkılara yol açan Küçük Mecmua adlı haftalık küçük bir haber bülteni yayınlamaya başladı. 1922’nin sonunda Gökalp, Maarif Nezareti’nin neşriyat ve tercüme müdürlüğünü yönetmeye davet edildi. 1924 yılında vefatına kadar Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliğine seçilmiş, okul sistemini, müfredatını ve ders kitaplarını onun rehberliğinde değiştiren Maarif Komisyonunda görev yapmıştır.
Verilen eğitimin Türkçülük, Modernizm ve İslamcılığı içermesi gerektiğini vurguladı. Türk kültürü ve dilinin yanı sıra Farsça ve Arapça, Kuran ve matematik, fizik ve bazı Avrupa dillerinin müfredata alınmasını savundu. Ayrıca 1924 anayasasının hazırlanmasına katıldı.
